Hvað er ADHD?

adhd

Athyglisbrestur og ofvirkni

Athyglisbrestur og ofvirkni, oft kallað ADHD í daglegu tali, er taugaþroskaröskun sem kemur yfirleitt snemma fram eða fyrir 7 ára aldur og getur haft víðtæk áhrif á daglegt líf, nám og félagslega aðlögun. Athyglisbrestur og ofvirkni er algerlega óháð greind. ADHD er alþjóðleg skammstöfun og stendur fyrir “Attention Deficit Hyperactivity Disorder” eða athyglisbrest og ofvirkni.

Algengi / tíðni ADHD

Nýjar rannsóknir sýna að 5-10% af hundraði barna og unglinga glíma við ofvirkni sem þýðir að 2-3 börn með ADHD gætu verið í hverjum bekk að meðaltali í öllum aldurshópum. Auk þess geta börn haft vægari einkenni. Í hópi barna með ADHD eru þrír drengir á móti hverri einni stúlku. Nýjar rannsóknir benda þó til að fleiri stúlkur séu með ADHD en talið hefur verið, en þær koma síður til greiningar. Nýjar bandarískar rannsóknir sýna 4,4% algengi ADHD hjá fullorðnum.

Hvað veldur ADHD ?

Orsakir ADHD eru flestum tilfellum líffræðilegar en rannsóknir benda til að orsaka sé að leita í truflun í boðefnakerfi heila á stöðum sem gegna mikilvægu hlutverki í stjórn hegðunar. Erfðir gegna mikilvægu hlutverki, talið er að erfðir útskýri 75-95% ADHD einkenna. ADHD getur einnig komið fram í tengslum við sjúkdóma eða slys, t.d. höfuðáverka eða áföll á meðgöngu, og hún fylgir oft öðrum þroskatruflunum. Ekki er sannað að börn sem alast upp við slæmar aðstæður eða óöryggi í æsku séu líklegri til að greinast með ADHD ef ekki eru undirliggjandi líffræðilegar skýringar Hversu mikil áhrif röskunin hefur á líf einstaklings með ADHD og hvernig röskunin kemur til með að þróast orsakast hinsvegar af samspili umhverfis og einstaklingsins.

Hvernig lýsa einkenni ADHD sér?

Þrír meginflokkar einkenna koma fram:

Athyglisbrestur kemur fram í því að barnið eða unglingurinn á erfitt með að einbeita sér að viðfangsefnum sínum, sérstaklega ef verkefnið krefst mikillar einbeitingar. Heimanám er þeim oft mjög erfitt. Þau eiga erfitt með að koma sér að verki, eru auðtrufluð og oft hvarflar athyglin í miðju kafi að einhverju öðru og verkefnið gleymist. Athyglisbresti fylgir yfirleitt gleymska og hlustunin er ekki góð. Skipulagserfiðleikar eru nær alltaf fylgifiskar athyglisbrests og oft er tímaskyni áfátt. Þó er athyglisbresturinn ekki alltaf til staðar og ef verkefnið er nógu spennandi og tilbreytingaríkt, t.d. tölvuleikir, getur komið fram nánast ofureinbeiting þannig að barnið dettur hreinlega úr sambandi við umhverfi sitt. Athyglisbrestur getur haft margvíslegar afleiðingar á námshæfni en hann kemur oft ekki í ljós fyrr en barnið byrjar í skóla og meira fer að reyna á athyglina.

Hreyfióróleiki lýsir sér þannig að börnin eiga erfitt með að sitja kyrr. Þau iða í sæti og eru fiktin og stöðugt á ferð og flugi. Þau tala oft mikið og liggur oft hátt rómur. Hreyfióróleiki er oft mest áberandi á yngri árum.

Hvatvísi kemur þannig fram að börn eiga erfitt með að bíða, þau grípa fram í og ryðjast inn í leiki og samræður annarra. Þeim er hætt við að framkvæma og gera hluti án þess að hugsa um afleiðingar gerða sinna en það kemur þeim bæði í vandræði og hættu.

Mikilvægt er að hafa í huga að einkennin geta verið mismunandi og mismikil hjá ólíkum einstaklingum og eru breytileg eftir aldri. Hreyfióróleikinn er mest áberandi á yngri árum. Oft dregur úr einkennum hreyfióróleika á unglingsárunum en í staðinn kemur innri órói.

Athyglisbrestur án ofvirkni (ADD). Sum börn og unglingar eru með mikinn athyglisbrest en óveruleg einkenni hreyfióróleika og hvatvísi. Í þeim tilvikum er um að ræða athyglisbrest án ofvirkni. Þau eru oft mjög hæg og róleg og því er oft talað um vanvirkni hjá þeim. Gera má ráð fyrir að þessi börn og unglingar komi síður til greiningar en börn með mikinn hreyfióróleika sem eru hvatvís. Athyglisbrestur án ofvirkni getur þó haft alvarlegar afleiðingar á námshæfni og ákveðin gerð minnistruflana hrjáir þessa einstaklinga ásamt kvíða og depurð. Tíðni sértækra námserfiðleika á borð við lestrar- og málerfiðleika er há.

Fylgiraskanir

Börn og unglingar með athyglisbrest með/án ofvirkni eiga einnig oft við aðra erfiðleika að stríða. Ákveðinn hópur er t.d. með sértæka námsörðugleika og alvarlegir félags- og hegðunarerfiðleikar eru ekki óalgengir. Þeim er mjög hætt við að þróa með sér mótþróahegðun. Kvíði og depurð eru algeng og mörg þessara barna sýna einkenni áráttuhegðunar. Dæmi um þá hegðun er ofurást á t.d. tölvuleikjum sem mestöllum frítíma er varið í og viðkomandi sýnir óþol og skapofsa ef hann kemst ekki strax í tölvuna sína. Í þessu tilviki tengist hegðunin hömluleysi og hvatvísi. Félagsleg samskipti ganga oft illa, bæði gagnvart jafnöldrum og fullorðnum. Hætta er á félagslegri einangrun sem stuðlar að slakri sjálfmynd og vanlíðan. Því er mikilvægt að þjálfa félagsfærni og aðstoða þessi börn og unglinga í samskiptum við aðra.

ADHD og nám

Þótt ekki sé um beina sértæka námsörðugleika að ræða má rekja ýmis konar námserfiðleika barna og unglinga með athyglisbrest og ofvirkni beint til veikleika þeirra. Þótt þau eigi ekki í beinum lestrarörðugleikum ná þau oft illa innihaldi textans og fylgjast illa með, hugurinn hvarflar frá lestrinum og minnistækni er slök. Skipulögð frásögn bæði í máli og riti er þeim oft erfið og mörg glíma við skriftarerfiðleika. Þótt börnin hafi oft ágætis stærðfræðiskilning veldur ónákvæmni þeirra skekkjum og þeim gengur illa að beita reikningsaðgerðum og höndla óhlutbundin stærðfræðihugtök. Ómeðhöndluð ofvirkni hindrar þessa einstaklinga í að nýta sér greind sína.

Horfur

Áður fyrr var talið að ADHD hyrfi með aldrinum en rannsóknir hafa sýnt að svo er ekki. Nýjar erlendar fylgikannanir sýna að 50-70% þeirra sem greinast með ADHD í bernsku eru enn með einkenni á fullorðinsárum. Hvernig þeim vegnar á fullorðinsárunum er mjög háð viðeigandi meðferð á yngri árum og hversu snemma hún fékkst. Þættir eins og greind, alvarleiki einkenna og félagsleg staða skipta einnig máli. Viss hætta er á að hluti hópsins leiðist út í andfélagslega hegðun og vímuefnaneyslu á unglingsárum fáist ekki rétt meðferð.

Meðferð

ADHD er ekki sjúkdómur og því er útilokað að lækna það. Sem betur fer eru þó vel þekktar leiðir til að draga úr einkennum og halda þeim í skefjum þannig að þau valdi ekki alvarlegri félagslegri og hugrænni röskun. Meðferð þarf að byggjast á læknisfræðilegri, sálfræðilegri og uppeldis- og kennslufræðilegri íhlutun ásamt hegðunarmótandi aðferðum.

Mikilvægt er að allir sem koma að máli barns með ADHD hafi grunnþekkingu á einkennum og afleiðingum ADHD. Fræðsla um ADHD fyrir foreldra, kennara og aðra er því með því fyrsta sem huga þarf að. Þá eru meiri líkur á að barnið mæti skilningi í nánasta umhverfi.

Foreldrar þurfa því að fá fræðslu um ADHD og þjálfun í heppilegum uppeldisaðferðum
Kennarar þurfa jafnframt að fá fræðslu um ADHD og þjálfun í viðeigandi kennsluaðferðum
Lyfjameðferð getur auk þess skilað bæði betri líðan og betri námslegri og félagslegri stöðu hjá barni með ADHD

Bestur árangur næst með samþættri meðferð sem þarf að hefjast sem fyrst. Óhætt er að fullyrða að þverfagleg teymisvinna eða samstarf allra þeirra fagaðila og sérfræðinga sem koma að máli barns með ADHD í gegnum reglulega fundi með foreldrum er æskileg og skilar auknum árangri í meðferð við ADHD.

Uppeldi barna og unglinga með ADHD

Uppeldi barna og unglinga með ADHD er oft krefjandi og reynir því töluvert á bæði foreldra og aðra, t.d. kennara. Góð sjálfsímynd er forsenda velgengni og því er lykilatriði að stuðla að því að börnin bíði ekki stöðuga ósigra í daglegu lífi. Börn og unglingar læra ekki af skömmum og neikvæðu viðmóti. Þetta brýtur niður sjálfsmyndina og eykur hættu á kvíða og depurð. Mikilvægt er að leita eftir sterkum hliðum en ekki að einblína á veikleika. Börn og unglingar með ADHD þurfa skýra ramma í uppeldinu, fáar en einfaldar reglur og ótvíræð og einföld fyrirmæli sem fylgt er eftir. Fyrst og fremst þarf þó jákvætt viðmót, hrós og viðurkenningu fyrir það sem vel er gert. Skilningur á eðli ADHD og samvinna þeirra sem umgangast barnið eða unglinginn, hvort sem það er heima eða utan heimilis, í skóla eða leikskóla eða í tómstundastarfi, er forsenda þess að hægt sé að takast á við vandann og skapa þeim og fjölskyldum þeirra gott líf.

Hvert er hægt að leita?

Heimilislæknir eða heilsugæslustöð er oft fyrsta skrefið. Heimilislæknir eða heilsugæslustöð er oft fyrsta skrefið. Þar er ákvörðun tekin í samráði við foreldra um hvort ástæða sé til nánari athugunar. Geðheilsumiðstöð barna hjá Heilsugæslu Höfuðborgarsvæðisins hefur tekið við hlutverki Þroska-og hegðunarstöðvar og þar eru gerðar greiningar á ADHD. Geðheilsumiðstöðin þjónar landinu öllu. Heimilislæknar senda tilvísun á Geðheilsuteymið ef þurfa þykir. heilsugaeslan.is
Sérfræðiþjónusta leikskóla eða sálfræði- og sérfræðiþjónusta grunnskóla.
Félagsþjónusta sveitarfélaga getur veitt börnum og fjölskyldum þeirra félagslega aðstoð s.s. persónulegan ráðgjafa og stuðningsfjölskyldu.
Barna- og unglingageðdeild Landspítalans. Tilvísunar er þörf. Dalbraut 12, sími 543-4300, www.landsspitali.is.
Ráðgjafarmiðstöðin Sjónarhóll er fyrir fjölskyldur barna með sérþarfir. Þar starfa ráðgjafar sem eru sérhæfðir í málefnum barna með sérþarfir og fjölskyldna þeirra. Þjónustan er ókeypis og tilvísunar er ekki þörf. Sjónarhóll er að Háaleitisbraut 13, sími 535-1900, www.sjonarholl.is.
Ennfremur er hægt að leita til annarra sjálfstætt starfandi fagaðila s.s. sálfræðinga, félagsráðgjafa, geðhjúkrunarfræðinga, listmeðferðarfræðinga, sérkennara, iðjuþjálfa, námsráðgjafa og heyrnar- og talmeinafræðinga.

ADHD samtökin, Háaleitisbraut 13, 108 Reykjavík, s. 581-1110, adhd@adhd.is

Hægt er að skrá sig í ADHD samtökin í gegnum vefsíðuna www.adhd.is

Félagsmenn ADHD samtakanna fá send smárit um ADHD, fréttabréf tvisvar á ári og fá einnig sendan tölvupóst um tilboð og námskeið í boði hjá samtökunum. Félagsmenn greiða lægri námskeiðsgjöld.

Um ADHD samtökin

ADHD er alþjóðleg skammstöfun sem stendur fyrir Attention Deficit Hyperactivity Disorder eða athyglisbrestur og ofvirkni.

Um ADHD og niðurstöður rannsókna, orsakir, tíðni og framtíðarhorfur

Niðurstöður rannsókna hérlendis og erlendis sýna að um 7,5% barna greinast með athyglisbrest og ofvirkni. Orsakir athyglisbrests eru líffræðilegar og stafa af truflun boðefna í miðtaugakerfi og heila. Rannsóknir benda ennfremur til þess að þessi röskun gangi í erfðir. Rannsóknir benda til þess að erfðir skýri um 75 - 95% einkenna ADHD. Börn og unglingar með ADHD eiga erfitt uppdráttar bæði námslega og félagslega. Um 50-70% þeirra eru áfram með einkenni athyglisbrests og ofvirkni sem fullorðin og um 30% þeirra þróa með sér alvarleg sálfélagsleg vandamál og ánetjast vímuefni. Rannsóknir sýna ennfremur framá að um helmingur fanga á Íslandi uppfyllir eða hefur á lífsleiðinni uppfyllt greiningarviðmið um ADHD.

Tíðni eða algengi ADHD

Ýmsar faraldsfræðilegar rannsóknir á almennu þýði sýna 5-10 % algengi ADHD hjá börnum og unglingum, en 4-5% meðal fullorðinna (Faraone et al.,2003)

Miðað við 7,5% algengi hjá börnum undir 18 ára aldri á Íslandi þá eru um 6000 börn á Íslandi með ADHD.
Miðað við 4,5% algengi hjá fullorðnum 18 ára og eldri á Íslandi þá eru um 10.000 fullorðnir með ADHD.
Miðað við tölur frá Hagstofu Íslands 1. janúar 2008, 79.988 börn undir 18 ára aldri og 233.388 fullorðnir.

Á aðeins örfáum árum hefur Foreldrafélag misþroska barna þróast úr að vera öflugt foreldrafélag með megináherslu á fræðslu- og upplýsingaþjónustu, í ADHD samtökin sem hafa staðið jafnfætis öðrum hagsmunafélögum barna með sérþarfir að stofnun og rekstri Sjónarhóls. Eins og alþjóð veit hefði ráðgjafarmiðstöðin Sjónarhóll aldrei orðið að veruleika ef ekki hefði komið til samstarf stærstu hagsmunafélaga barna með sérþarfir og stuðningur þjóðarinnar, fyrirtækja og ríkisins.

Starfsemi ADHD samtakanna þenst út með hverju árinu sem líður. Málefni fullorðinna með ADHD heyra nú jafnframt undir samtökin, þess vegna eru samtökin ekki lengur eingöngu foreldrafélag. Samtökin hafa á undan-förnum árum veitt þjónustu í formi fræðslunámskeiða fyrir foreldra og stuðningshópa fyrir börn, unglinga, foreldra og fullorðna með ADHD. Árangursmat liggur fyrir um námskeið og stuðningshópa. Ennfremur hafa samtökin staðið að fjölbreyttri útgáfu um málefnið. Haustið 2005 kom út barnabók um ofvirkan dreng og nú þegar hafa verið gefin út vönduð smárit um ADHD sem m.a. verður dreift til allra grunnskólakennara á landinu í ágúst 2005, til allra félagsmanna og til allra þeirra sem í starfi sínu koma að málefnum viðkomandi barna og unglinga. Foreldrar sem eru skráðir félagsmenn eru jafnt frá höfuðborgarsvæðinu og landsbyggðinni. Skráðir félagsmenn eru nú um 1150 og stöðugar nýskráningar berast vikulega í gegnum vefsíðu. Tekið skal fram að bak við hvert nafn stendur fjölskylda, vegna þess að aðeins eitt foreldri í hverri fjölskyldu er skráð sem félagsmaður. Þörf er á fræðsluátaki um málefnið til allra þeirra aðila sem vinna með börnum og unglingum bæði hjá borg og ríki. Samtökin hafa ætíð verið í samstarfi við helstu sérfræðinga í ADHD hjá börnum og unglingum. Þörfin fyrir starf þessara samtaka er ótvíræð og forvarnargildið er ótvírætt.

ADHD samtökin gegna veigamiklu hlutverki gagnvart öllum fjölskyldum barna með ADHD og fullorðnum með ADHD; hagsmunagæslan, fræðslu- og upplýsingaþjónustan, útgáfustarfið, vefsíða, norrænt samstarf, námskeið og stuðningshópar, þróun starfsins á landsbyggðinni, allt eru þetta verkefni og starfsemi sem þörf er á fyrir þann stóra hóp fjölskyldna og einstaklinga sem til samtakanna leita. Málefni framhaldsskólanema með athyglisbrest og ofvirkni er nánast algerlega óplægður akur. Niðurstöður Rannsóknar og greiningar á utanskólanemendum á framhaldskólaaldri benda til að ungt fólk með athyglisbrest og ofvirkni séu áberandi í hópi brottfallsnema á framhaldsskólastiginu. Svona mætti lengi telja.