Ofvirkni fullorðinna

Ofvirkni í bernsku

Ofvirkni er truflun í hegðun og einbeitingu sem fram kemur hjá börnum fyrir
7 ára aldur.Hegðunareinkennum ofvirkni er oft skipt í eftirtalda þrjá flokka:
Hreyfiofvirkni kemur m.a. fram í því að barnið á erfitt með að sitja lengi
kyrrt og þegar það situr hættir því til að iða og vera stöðugt á hreyfingu í
sæti sínu. Mörg þeirra eru afar málgefin og eiga erfitt með að leika sér
hljóðlega.

Athyglisbrestur kemur fram í því að barnið á erfitt með að einbeita sér að
verkefnum sem það tekur sér fyrir hendur og ljúka þeim og minnsta truflun
dregur athyglina frá því sem verið er að sinna. Þetta á einkum við um
verkefni sem krefjast einbeitingar. Athyglisbresturinn kemur einnig fram í
gleymsku; ofvirka skólabarnið gleymir og týnir hlutum oftar en önnur börn.
Hvatvísi lýsir sér þannig að ofvirka barninu hættir til að framkvæma það sem
því dettur í hug án þess að gefa sér tíma til að hugsa um afleiðingarnar, það
er óþolinmótt og á erfitt með að bíða.

Samsetning einkennanna getur verið mismunandi. Hjá einu ofvirku barni er
athyglisbrestur mest áberandi, en hreyfiofvirkni og hvatvísi hjá öðru. Flest
þessi einkenni sjást reyndar einhvern tíma í fari nánast allra barna, en ekki
telst vera um ofvirkni að ræða nema þau séu afgerandi meira áberandi en hjá
jafnöldrunum og þau hamli aðlögun barnsins að umhverfi sínu.
Af hverju stafar ofvirkni?

Rannsóknir benda til þess að erfðir eigi stærstan hlut að máli í orsökum
ofvirkni. Röskun í taugaþroska veldur truflun í starfi boðefnakerfa sem
stjórna atferli, og er það einkum hömlunarþátturinn í atferlisstjórn sem ekki
starfar sem skyldi.

Breytast einkennin með aldri?

Ofvirknieinkennin koma snemma fram og um 3–4 ára aldurinn eru þau
venjulega orðin nokkuð skýr, einkum hreyfiofvirknin. Athyglisbresturinn
virðist koma fram síðar, eða um 5–7 ára aldurinn. Um 8–10 ára aldurinn fer
oft að draga nokkuð úr hreyfiofvirkninni, en eftir sitja frekar
athyglisbresturinn og hvatvísin. Um 70% þeirra sem greinast með ofvirkni í
bernsku eigi enn við hana að stríða á unglingsárum.
Hvaða meðferð kemur að gagni?

Rannsóknir á árangri meðferðar sýna að tvenns konar úrræði
gefast best, annars vegar lyfjameðferð og hins vegar atferlismótun.
Algengasta lyfið við ofvirkni er örvandi lyfið Ritalin, en einnig er algengt að
nota ákveðnar tegundir þunglyndislyfja. Í atferlismótun er grundvallaratriði
að styrkja vel aðlagaða hegðun með því að umbuna kerfisbundið fyrir
æskilegt atferli, ekki síst með hrósi og jákvæðri athygli. Í slíkri meðferð er
enn fremur leitast við að breyta uppeldisumhverfi barnsins til langframa.
Þetta er gert með ráðgjöf við foreldra, m.a. með því að halda
þjálfunarnámskeið fyrir þá þar sem viðeigandi uppeldisaðferðir eru kenndar.
Kennarar þurfa á sama hátt að fá ráðgjöf um þær aðferðir sem beita má í
skólanum.

Páll Magnússon, sálfræðingur