Yfirlýsing frá stjórn Barnageðlæknafélags Íslands

Reykjavík, 8. maí 2005

Í tilefni af fjölmiðlaumræðu og svari heilbrigðisráðherra við fyrirspurn Ástu Ragnheiðar
Jóhannesdóttur, þingmanns um notkun geðlyfja barna með ofvirkniröskun vill
Barnageðlæknafélag Íslands taka eftirfarandi fram:

Á undanförnum árum hefur þekkingu og meðferð geð- og þroskaraskana barna fleygt
mikið fram. Fölmargar og ýtarlegar læknisfræðilegar rannsóknir hafa verið
framkvæmdar og þannig orðið æ ljósara að hægt er að hjálpa þessum hóp barna eftir
ýmsum leiðum. Ein þeirra er meðferð með örvandi lyfjum, t.d methylphenidat, og
hefur jafnframt verið sýnt fram á það í viðamiklum, aðferðafræðilega vel gerðum
langtímarannsóknum að lyfjameðferð er áhrifaríkust allra meðferðarforma í því að slá
á truflandi áhrif ofvirkniseinkenna. Í raun er því svo farið að fá lyf sem notuð eru til
meðferðar ýmsum kvillum og sjúkdómum æskuárana hafa að baki jafn digran sjóð
reynslu og rannsókna og örvandi lyf við truflandi áhrifum ofvirkni. Ein afleiðinga
ofvirknisröskunar er að henni fylgir aukin hætta á þróun ávana- og fíknvandamála.
Því er rétt að taka fram að methylphenedat (Ritalin®) er ekki ávanabindandi í
læknisfræðilegum skömmtum og einstaklingar sem hafa fengið árangursríka
lyfjameðferð eru ekki líklegri en aðrir til að lenda í slíkum vandamálum.
Örvandi lyf voru fyrst notuð árið 1937 gegn einkennum sem hafa síðar verið
skilgreind sem truflun á virkni og athygli. Lyf voru þó ekki notuð að neinu marki fyrr
en eftir 1950 og upp úr 1960 jókst notkun þess mikið, einkum í Bandaríkjunum og
hefur farið vaxandi þar eins og annars staðar. Á Norðurlöndum var þó ekki farið að
nota lyf að neinu marki fyrr en nokkru síðar.

Niðurstöður rannsókna víða um heim eru samhljóma og benda til þess að 3-5%
barna á grunnskólaaldri eigi við ofvirkniröskun að stríða. Greining byggist á
nákvæmri þroska- og sjúkrasögu eins og hún er gefin af foreldrum en það er einnig
leitað upplýsinga annarsstaðar frá og með örum hætti. Upplýsinga er aflað frá
kennara barnsins í leikskóla eða grunnskóla. Vitnisburðarblöð eru könnuð svo og
athuganir annara sem e.t.v. áður hafa komið að málefnum barnsins. Spurst er fyrir
um líkamlega heilsu og frekari upplýsinga um hana aflað frá viðeigandi aðilum ef
ástæða er til. Sálfræðilegt mat er iðulega framkvæmt til að skoða vitsmunalegar
forsendur til náms og til að leita skýringa á hegðun og/eða til leiðbeininga við að
sníða kennsluaðferðir að erfiðleikum barnsins. Stuðst við staðlaða
einkennamatskvarða til að skoða fjölda og gráðu einkenna í samanburði við önnur
börn og svo til að bera saman ástand fyrir og eftir upphaf meðferðar og framvindu
meðferðar. Það er rétt að halda því til haga að ofvirkni er ekki einföld óþekkt og
óhlýðni heldur röskun sem oft fylgir einstaklingnum út ævina og jafnvel til næstu
kynslóðar bæði með líffræðilegri og félagslegri erfð. Ofvirni fer yfirleitt ekki ein sér því
að í 70 % tilvika fylgir einhver önnur röskun sem gerir ástandið íllvígara og
meðferðina flóknari og horfur verri.

Gagnrýnisraddir tala um sjúkdómsvæðingu, ofgreiningu, oflyfjun barna eða þá að
verið sé að meðhöndla hegðun eða óþekkt með lyfjagjöf. Það er áleitin spurning af
hverju börn með þroskaraskanir þurfi vera skotmark ólíkra aðila með rakalausum
málflutningi? Börn eru auðvel bráð þar sem þau geta ekki sjálf borið hönd fyrir höfuð
og foreldrar þeirra svara ógjarnan fyrir sig. Það skyldi þó ekki vera svo að
skyldmennin fáfræði og fordómar og aðrir úr þeirri ætt séu á ferli? Oft er einnig spurt
hvar þessi börn voru áður úr því greining og meðferð hefur aukist að svo miklu
marki.. Hvar voru þessi börn fyrir 20-30 árum? Í mörgum skólum voru sérstakir
bekkir í hverjum árgangi fyrir börn sem voru líklegri en önnur til að ganga ver í námi.
Þessir bekkir voru stundum kallaðir tossabekkir. Í dag vitum við að ein alvarlegasta
afleiðing ofvirkni er að nám barns misferst og að mörg börn, þrátt fyrir eðlilega greind,
voru talin treggáfuð vegna hegðunar sinnar og og fengu þess vegna takmarkaðan
möguleika á námi . Að sjálfsögðu hafði þetta djúp áhrif á sjálfsímynd og félagsþroska
margra. Í dag, þegar þekkingu á eðli þessara þroskaþátta hefur fleygt fram og
meðferðarmöguleikar aukist, láta foreldrar ekki bjóða börnum sínum slíkt, þeir leita
úrræða til að auka líkur á eðlilegum þroska barna sinna og árangri í námi.

Við eru misjafnlega gerð en flestir gera eins vel og þeir geta en það nægir oft ekki
eða þá að ástandið sem veldur erfiðleikum er svo illviðráðanlegt að jafnvel bestu
kringumstæður duga ekki til.
Það er erfið staða að geta ekki leitað úrræða fyrir barn sitt , sé það ofvirkt, án þess að
vera litinn hornauga Ofan á vandamál sín, sem oft eru víðtæk og valda mikilli hömlum
í daglegu lífi, mega börnin og foreldrar þeirra þola mikla og ósanngjarna gagnrýni. Ef
ekki með beinum hætti þá óbeinum. Umræða af því tagi sem fram hefur farið er
fáum til framdráttar en mörgum til skaða. Reynsla undanfarinna áratuga hefur sýnt
það.

Í þeirri fjölmiðlaumræðu sem hefur farið fram nú að undanförnu hefur verið fullyrt að
notkun Ritalins, þ.e methylphenidats sé hvergi meiri en á Íslandi og er notkunin
gjarnan eingöngu heimfærð upp á börn og unglinga en þess ekki getið að a.m.k. 30%
heildarnotkunarinnar er meðal fullorðinna . Má í því sambandi geta þess að af
kvenkyns notendum lyfsins er u.þ.b. helmingur notkunarinnar meðal fullorðinna
kvenna. Einnig hefur þess ekki verið getið að víða erlendis eru önnur lyf úr flokki
örvandi lyfja á markaði en þau lyf hafa ekki reiknast með þegar verið er að bera
saman notkun á Íslandi við önnur lönd. Hinn umdeildi og vafasami heiður að vera
handhafi heimsmeistaratilils í notkun örvandi lyfja er því ekki okkar enn sem komið
er. Hins vegar má líta alla hluti og málefni frá fleiri en einu sjónarhorni og það má því
spyrja hvort það sé í raun eitthvað slæmt að vera heimsmeistari í notkun lyfs sem
hefur verið margreynt og notað í áratugi með góðum árangri. Íslendingar eiga fjölda
heimsmeta eða eru í fyrstu sætunum. Þar má nefna ævilengd, burðarmálsdauða og
nýburadauða eða hlutfall bólusettra við ýmsum barnasjúkdómum. Við stöndum okkur
vel í læsi í alþjóðlegum samanburði,bílaeign landsmanna og íbúðareign er með því
mesta sem þekkist og sama er að segja um tekjur og efnahag og svona mætti lengi
telja. Þetta er árangur þeirrar þjóðar sem var fátækust í Evrópu fyrir einni öld. Væri
það ekki í samræmi við allt þetta ef við gætum náð tökum á þroska- og
hegðunartruflun sem er íþyngjandi og hefur slæmar horfur?

Stór hluti barna sem nýtur lyfjameðferðar hefur mikið gagn af henni og öðlast í raun
nýtt líf m.t.t. líðan, félags- og námsstöðu. Hvers vegna á þessi hópur að þola
samfellda gagnrýni byggða á fordómum og fáfræði sem jafnvel er sett fram af
einstaklingum sem ættu að kallast vel upplýstir eða ættu að minnsta kosti hafa alla
burði og möguleika til að vera það?

Barnageðlæknar eiga hlut að minna en helmingi heildarávísana á örvandi lyf, því
hefur Barnageðlæknafélag Íslands á undanförnum árum haft frumkvæði að samvinnu
við Landlæknisembættið um tillögur að vinnureglum varðandi greiningu ofvirkni og
notkunar örvandi lyfja. Vinnureglur hafa verið samdar og teknar í notkun en hugur
okkar hefur alla tíð staðið til umfangsmeiri aðgerða á þessu sviði og öðrum en það
hefur skort verulega á vilja til samstarfs eða aðgerða frá opinberum aðilum. Hins
vegar er enginn hörgull á skýrslum, bréfum, ráðstefnum, nefndarálitum og öðru þess
háttar.
Það er eðlilegt að skoða gerðir sínar og því er vinnulag barnageðlækna í sífelldri
endurskoðun og mótun. Félagið vonast eftir áframhaldandi og auknu samstarfi við
Landlæknisembættið og aðra opinbera aðila um þessi málefni og er nú sem fyrr
reiðubúið til samstarfs. Stjórn félags barnageðlækna fagnar því ef það næst að færa
umræðuna um meðferð þroskaraskna og truflandi hegðunar úr farvegi upphrópana
og fordóma. Við fögnum tillögu heilbrigðisráðherra sem í svari við fyrirspurn Ástu
Ragnheiðar leggur til að skoðað verði á breiðari grundvelli hvernig best verði brugðist
við aukningu athyglisbrests og ofvirkni barna. Við vonumst til þess að þannig
athugun leiði til þess að þau börn sem þess þurfa fái viðeigandi aðstoð innan
skólakerfisins og félagsþjónustunnar því þar er í dag víða pottur brotinn og mörg
verkefni sem bíða aðgerða. Hvort Miðstöð heilsuverndar barna í samráði við
sálfræðiþjónustu skóla og félagsþjónustu sveitarfélaga sé rétti aðilinn til að skoða það
mál,eins og ráðherra hefur nefnt, er hins vegar allt annar handleggur. Stjórn
barnageðlæknafélagsins hefur skoðun á því hvernig gagnlegt væri að standa að slíkri
athugun.

Barnageðlæknafélagið og einstakir félagar þess hafa á undanförnum árum beitt sér
með einum eða öðrum hætti fyrir því að þjónusta opinberra aðila við börn með
geðraskanir verði bætt, en árangurinn er rýr. Það er mál að fagurgala og lýðskrumi
linni. Upplýsingar um hvar skórinn kreppir og hvaða úrræði séu vænleg til árangurs
hafa legið hjá ráðuneytinu í áraraðir og þeim verið fylgt eftir með fundum, bréfum og
öðrum tiltækum ítrekunum en fyrir daufum eyrum. Vinnulag heilbrigðisráðuneytisins
hefur verið hægt og ómarkvisst. Tillögur verkefnisstjóra ráðuneytisins um aðgerðir til
bættrar þjónustu við börn með geðraskanir hafa nánast allar komið fram áður.

Svo kvað Egill Skallagrímsson um kukl: “Skalat maðr rúnar rista nema ráða vel
kunni. Það verðr mörgum manni er um myrkvan staf villist.”. Það hefur vakið
áhyggjur hvernig og hvert ráðuneytið hefur leitað faglegrar ráðgjafar um málefni
barna með geðraskanir og svo virðist nú sem að bæði þing og ráðuneyti fari stafavillt.
Það hefur alltaf verið ósk okkar að friður skapist um þennan málaflokk þannig að við
og aðrir getum veitt þessum börnum og öðrum aðstoð með þeim aðferðum sem við
þekkjum best hverju sinni. Börnin eiga rétt á griðum fyrir fordómum þjóðfélagsins.

Stjórn Barnageðlæknafélags Íslands.